TOCH WEER ANDERS: En weer is de verkiezingsuitslag iets veranderd. Met inmiddels 98 procent van de stemmen geteld is de winst van D66 gehalveerd: in de exitpoll ging de partij van Sigrid Kaag van 19 naar 27 zetels, volgens de laatste prognose van persbureau ANP zijn daar nog 23 zetels van over. Ook JA21 verloor een zeteltje in die laatste prognose, zij komen waarschijnlijk met drie parlementariërs in de Kamer. GroenLinks kreeg er eentje bij en staat nu op acht zetels. Denk ging van twee naar drie.

Bekijk hier de laatste zetelverdeling en bouw je eigen coalitie.

LIBERALE VERSCHILLEN: Ondertussen is een eerste stapje gezet in het vormen van een coalitie: fractievoorzitter van de VVD in de Eerste Kamer Annemarie Jorritsma en demissionair minister Kajsa Ollongren (Binnenlandse Zaken, D66) zijn aangesteld als verkenner. Zij zullen vanaf maandag gesprekken voeren met de zeventien partijleiders. Jorritsma kondigde al aan dat het een „complex en ingewikkeld” proces zal zijn. VVD en D66 zijn allebei liberale partijen, maar liggen op sommige punten ver uit elkaar: over Europa, klimaat en migratie denken ze heel verschillend.

NIET ZONDER ELKAAR: Bovendien denken ze aan andere coalitiepartners: D66 wil graag de linkse partijen erbij betrekken, en informeerde bij het linkse blok alvast of zij het zouden zien zitten als er ook een D66-verkenner zou komen. Of in de woorden van een betrokkene: „Ze brachten het als: ook een van de progressieve kant.” PvdA en GroenLinks zeiden voor de verkiezingen niet zonder elkaar in een kabinet te willen stappen, en zijn nog niet van mening veranderd. De SP heeft zich daar niet aan gecommitteerd.

RADICALE WINST: Nog even over de verkiezingsuitslag. In Brussel is vooral de winst van D66 en Volt opgevallen - allebei pro-Europese partijen. Daar wordt gehoopt op een andere houding tegenover de EU vanuit Den Haag. Maar wat men in Brussel over het hoofd ziet: radicaal-rechts is ook flink gegroeid en groter dan ooit in Nederland: PVV, FVD en JA21 hebben bij elkaar 28 zetels, méér dan de LPF in 2002 (26 zetels) en de PVV in 2010 (24 zetels) wisten te behalen. De voornaamste redenen:

• Allereerst is het blok diverser geworden. PVV heeft sociaal-economisch relatief meer linkse ideeën, JA21 is neoliberaal. De PVV zou nog verder kunnen groeien: uit onderzoek blijkt dat ongeveer 30 procent van het electoraat cultureel conservatief en economisch links is.
• Radicaal-rechts heeft een eigen electoraat gekregen dat niet meer overloopt naar bijvoorbeeld VVD of CDA. Een grote groep kiezers is „afgehaakt” en heeft geen vertrouwen meer in de overheid.
• Daarnaast wisten de partijen media-aandacht volop te benutten: Geert Wilders en Thierry Baudet weten als geen ander dat schaarste de aandacht trekt. Kom niet naar interviews of loop weg, en iedereen wil je hebben. Niet voor niks had gisteren iedereen het over Thierry Baudet die op de uitslagenavond niet reageerde. Gisteren verzamelde een dik pak journalisten zich om hem heen toen hij op het Binnenhof verscheen.

KLEIN EN VERSPLINTERD: Aan de andere kant likken linkse partijen hun wonden. Nog nooit was het linkse blok (PvdA, SP, GroenLinks) zo klein, met 26 zetels. Met de zes van de Partij voor de Dieren en de ene zetel van BIJ1 erbij is links alsnog kleiner dan de 38 zetels die de PvdA tussen 2012 en 2017 had. Links is, kortom, klein en versplinterd geworden. De oorzaken: relatief veel kiezers hebben sociaal-economisch linkse meningen, maar rechtse partijen vissen nu ook uit die vijver. Bovendien, stelt politiek socioloog Merijn Oudenampsen, gaat het politieke debat sinds de opkomst van Pim Fortuyn vooral over culturele thema’s en daar scoren de linkse partijen niet goed op.

BLOEMETJES-EN-BIJTJES-RETORIEK: De druk wordt bij GroenLinks ondertussen flink opgevoerd: jongerenclub Dwars heeft bikkelharde kritiek op Jesse Klaver. Ze hebben het over „bijtjes-retoriek” van de lijsttrekker die „steeds verder verwijderd raakte van het idealistische en activistische DNA van zijn partij”. De fractie sprak gisteren juist vertrouwen in Klaver uit en applaudisseerde voor hem.

DICHTE VVD-LUIKEN: De campagneleiders van de linkse partijen zien ook een andere oorzaak, bleek toen zij gisterochtend de campagne nabespraken in perscentrum Nieuwspoort. Rutte had de campagne lamgelegd. Vijf analyses over de campagne van Mark Rutte (en Sigrid Kaag):

• Maarten Hijink (SP): „VVD maar ook D66 is erin geslaagd om de campagne te laten gaan om wie het moet doen. Als je kijkt waar SP goed op scoort bij kiezers, komen we nét daarin niet zo goed uit.”
• Wijnand Duyvendak (GroenLinks): „De verkiezingsstrijd is gedepolitiseerd, die tactiek zou ik niet willen kiezen. Het is ons ook niet gelukt om er wel echt een politieke ideeënstrijd van te maken. Het is ook een tijd waarin mensen heel weinig met politiek bezig zijn. Het ging om leiderschap, dat hebben we nu ook gezien. Alleen Kaag is daar heel knap tussengekomen.”
• Nelleke Vedelaar (PvdA): „Rutte doet dat ook heel slim: Nederland diep socialistisch noemen en daardoor wat afnemen van de urgentie van andere partijen.”
• Raymond Knops (VVD): „Het begon al met dat Rutte zei: ik ga helemaal geen campagne voeren. Hij heeft de ruimte die hij kreeg op de wekelijkse persconferenties goed benut.”
• Sjoerd Sjoerdsma (D66): „Rutte heeft zich niet echt laten testen tijdens debatten, dat is een makke geweest in deze campagne. De luiken gingen dicht. Dat had nog wel een groot verschil kunnen maken.”