maart 2023

bekijk deze nieuwsbrief in uw browser

Nieuws

Eugen Wüster et la terminologie de l’école de Vienne

SHESL (Société d’histoire et d’épistémologie des sciences du langage) publiceerde in januari 2023 een bundel met studies over een van de grondleggers van de hedendaagse terminologie, de Oostenrijker Eugen Wüster (1898-1977). De auteurs belichten in herziene bijdragen van een vroeger internationaal colloquium verschillende facetten van diens positie in relatie tot taalkundige, taalfilosofische en historische ontwikkelingen.
Naast zijn werkzaamheden in de leiding van het industriële familiebedrijf produceerde Wüster inderdaad een rijk wetenschappelijk oeuvre waarin deze bundel een tweetal fases onderscheidt. De eerste fase loopt van 1917 tot 1941 en is de periode waarin hij afstudeert als ingenieur aan de Technische Hochschule Berlin-Charlottenburg en promoveert aan de Technische Hochschule Stuttgart in 1931 op een proefschrift dat de nauwe verhouding tussen taal en techniek en het belang van standaardisering in de terminologie uiteenzet: Internationale Sprachnormung in der Technik, besonders in der Elektrotechnik. Voor deze bewuste taalnormering introduceert Wüster in 1931 de term ‘angewandte Sprachwissenschaft’, een gebied waarop zich vooral de terminoloog toelegt (p. 220).

Transparante taal
Kenmerkend voor deze eerste periode is ook Wüsters intense bemoeienis met Esperanto. Als internationale taal met een systematische, transparante structuur, ligt deze artificiële taal in de lijn van de behoefte aan een gestandaardiseerde, transparante taal in de terminologie (p. 174 e.v.).
In geschriften uit deze vroege fase komt al naar voor hoe Wüster een systematische en regelgestuurde termvorming als grondslag ziet voor gelijkbetekenende termen die zijn gebaseerd op definities en in alle talen een identieke begripsinhoud uitdrukken. Op basis van definities waarin zich de begripsmatige kennis van vakexperten kristalliseert, zijn correcte terminologische werkzaamheden mogelijk en kunnen fouten bij de vorming van nieuwe benamingen in een taal of bij het bepalen van vertaalequivalenten in verschillende talen worden vermeden. Een op begrippen georiënteerde werkwijze typeert terminologische werkzaamheden in Wüsters visie die zich daarin onderscheidt van een louter op woorden gerichte benadering.

Ondraaglijke wanorde
Een cesuur valt aan te tekenen tussen 1941, het jaar van de laatste publicatie van Wüster in de oorlogsperiode, en 1948 als eerste naoorlogse publicatiedatum. In de daaropvolgende tweede fase van terminologische bedrijvigheid van 1948 tot 1977 vormt The Machine Tool. An Interlingual Dictionary of Basic Concepts een van de bekendste werken. In de inleiding somde Wüster een zestal kernnoties op voor een hoge terminologische accuraatheid: begrippen definiëren, classificeren, verbanden aanbrengen door middel van kruisverwijzingen, vergelijking van de verschillende nationale conceptsystemen, toevoeging van een systeem van illustraties en de semantische structuur van indexen (p. 98). In publicaties uit deze fase krijgt de algemene terminologieleer die hij voortdurend ontwikkelde tussen 1920 en 1977 haar definitief beslag, onder meer in zijn Einführung in die allgemeine Terminologielehre und terminologische Lexikographie (ed. 1979). Als kenmerkend voor de taalbenadering acht hij hier de tegenstelling tussen de descriptieve norm van taalwetenschap die de vrije, ongestuurde taalontwikkeling bestudeert (Ist-Norm), en de prescriptieve norm van de terminologie (Soll-Norm), waar de vrije taalontwikkeling tot een ‘ondraaglijke wanorde’ zou leiden (p. 228). Van 1972 tot 1974 doceerde hij terminologie als leeropdracht aan de Universiteit Wenen (p. 261).

Naast zijn erudiete gedrevenheid vormen ook zijn interesse in en deelname aan terminologische organisatieverbanden een constante gedurende zijn hele loopbaan. Illustratief is zijn rol in de International Electrotechnical Commission (IEC) in de jaren dertig (p. 16), het Technical Committee 37 van de International Organization for Standardization (ISO) in de jaren vijftig, en zijn inspanning voor een internationaal terminologiecentrum, gerealiseerd met de oprichting van Infoterm in 1971 (p. 263).

Webinars over heldere juridische communicatie

Wanneer een vakdomein zich laat opdelen in vele specialistische deelgebieden, dan leidt dat op zijn beurt tot toenemende complexiteit en diversificatie van de bijbehorende vaktaal. Het juridische vakgebied met zijn vele rechtsdomeinen vormt daarvan een treffend voorbeeld. Alleen zijn er in dit geval uit de aard van de zaak een substantieel aantal soorten recht waarmee, naast de eigenlijke vakspecialisten, veel niet-juridisch geschoolde burgers in direct contact komen. Dat betekent dat het taalbeleid voor deze respectievelijke rechtstalen ruimere doelen moet nastreven dan die van het klassieke terminologiebeheer zoals conceptafbakeningen en bepaling van voorkeurstermen. Maatschappelijk dringt zich hier de noodzaak op van een brede begrijpelijkheid. Een indicatie voor de uitdagingen hierbij levert een recenter onderzoek dat aangaf dat het herwerken van bestaande juridische teksten met een focus louter op linguïstische elementen op zich niet volstond om ze verstaanbaarder te maken (Karel de Grote Hogeschool, 2018-2020). In verband met dienstbaarheid naar de burger toe en rechtstaal in het bijzonder is echter een ontwikkeling gaande die gedragen wordt vanuit het juridische beroepsveld zelf. Een voorbeeld daarvan biedt een Belgisch initiatief als de Justitiebarometer, een enquête die de perceptie van justitie door de burger onderzoekt en daar de duidelijkheid van rechtstaal bij betrekt. Nederland kent de Klare Taalbokaal, een ‘wedstrijd’ binnen de rechtbanken en gerechtshoven met de bedoeling om vonnissen beter leesbaar en dus begrijpelijker te maken.
 
Om deze stroming te ondersteunen organiseren de Taalunie en Gebruiker Centraal drie gratis webinars over heldere, juridische communicatie.
Doelgroepen zijn ambtenaren, juristen en andere geïnteresseerden uit Nederland, Vlaanderen en Suriname. De eerste webinar heeft als thema ‘Duidelijke juridische communicatie naar je doelgroep: hoe doe je dat en wat levert het op’. U kunt deze hier (33:10) opnieuw bekijken of via de website van Gebruiker Centraal. De twee volgende handelen over ‘Duidelijke juridische communicatie: inspireren en leren’ en ‘Het gebruik van beeld in duidelijke juridische communicatie’, respectievelijk op dinsdag 4 april van 14.00 tot 15.00 uur en dinsdag 18 april van 10.00 tot 11.00 uur. Inschrijven kunt u hier. 

DTT

Van 2 tot 4 maart hield Deutscher Terminologie-Tag e.V. in Mannheim zijn tweejaarlijks congres. De vereniging heeft de powerpoints van de lezingen nu op haar website beschikbaar gesteld. Kernthema’s waren de relatie van terminologie met ontologieën en taxonomieën, machinevertaling, hulpmiddelen voor taalcontrole, terminologische kwaliteitscontrole en kennisdatabanken.

In deze nieuwsbrief komt in de volgende rubriek de medische ontologie SNOMED-CT ter sprake als basissysteem voor de koppeling van andere bestanden. Informatief is in dit verband daardoor de presentatie op het DTT-congres onder de titel ‘Die Übersetzung von medizinischen Ontologien nach terminologischen Prinzipien. SNOMED CT als Fallstudie’ (M.-C. Wermuth). Binnen het onderzoekskader van de verhouding tussen terminologieën en ontologieën gaat zij nader in op de relevantie van de terminologieleer voor de vertaling van ontologieën. De casus van de SNOMED-CT-ontologie biedt daarvoor een geschikt uitgangspunt. SNOMED is een terminologiesysteem dat bestaat uit een formele ontologie en een verzameling van erkende vaktermen die begrippen aanduiden uit tal van medische deelgebieden en betrekking hebben op klinische bevindingen, procedures, lichaamsstructuur enz. Het oorspronkelijk Engelstalige bestand wordt momenteel in zo’n 16 talen omgezet.

Is een begripsgeoriënteerde termenbank ingericht om vakterminologie te beheren voor vertalers, tolken en redacteuren, met onder meer grammaticale gegevens, contextzinnen e.d., dan laat zich de afwezigheid daarvan en de specifieke toegankelijkheid van SNOMED-CT verklaren uit het andere doel om domeinkennis te structureren in een conceptueel model en dit te formaliseren. Om kwaliteitsdoeleinden zijn de vertaalprojecten gebaseerd op de theorie van de terminologieleer en prescriptieve terminologiepraktijk. De Guidelines for Management of Translation of SNOMED CT (IHTSDO 2012) specificeren organisatorische aanbevelingen over onder meer planning, samenstelling van het vertaalteam, fasering van het vertaalproces, kwaliteitscontrole enz. De National Release Centers zetten die onafhankelijk in de praktijk om. De richtlijnen voor projectbeheer worden toegepast in samenhang met de Guidelines for Translation of SNOMED CT 3.0 (IHTSDO 2022).

Een prescriptieve bepaling die voor vertalingen geldt, betreft conceptgebaseerde vertaling die recht doet aan de hiërarchische positionering van het concept in de ontologie. Naast de formele beschrijving worden concepten ook door een Fully Specified Name gedefinieerd. Verder dienen de termequivalenten in de doeltaal eveneens aan bepaalde regels te voldoen om overeen te stemmen met de daar geldende standaard medische vaktaal. Deze regels sluiten aan bij de prescriptieve terminologie en betreffen bijvoorbeeld de eigenschappen van voorkeurstermen en acceptabele synoniemen, zoals eenduidigheid, linguïstische correctheid, transparantie, psychologische acceptatie enz. Bij de synoniemen moet tenslotte een bepaalde voorkeursterm worden aangewezen.

De algemene leidraad voor vertalingen dient als basis voor de nationale richtlijnen die afgestemd zijn op de behoeften van de betreffende doeltaal. De lezing sluit af met een lijst van prescriptieve regels en voorbeelden voor de Duitse vertaling, waaronder precisie van een voorkeursterm om een concept aan te duiden, morfologische motivatie, en gangbaarheid voor acceptabele synoniemen.

JIAMCATT

Jiamcatt, gesticht in 1987 op het VN-kantoor in Genève, stond aanvankelijk bekend onder de naam Joint Inter-Agency Meeting on Computer-Assisted Translation and Terminology en kreeg in 2006 de nieuwe naam International Annual Meeting on Computer-Assisted Translation and Terminology. Deze instantie beoogt vooral de toegankelijkheid van terminologiebronnen in elektronische vorm bij internationale en nationale organisaties te bevorderen. Ze biedt daarvoor ondersteuning via een website en forum voor leden en vervult met een jaarlijks congres de taakstelling zoals die in de naam besloten ligt. De vorige editie van 2022 had als kernaanbevelingen kostenefficiëntie en innovatiestreven en het thema van dit jaar sluit daarbij aan onder de titel: Working Smarter: Innovative Tech for Efficient Language Services. Het congres is gepland van 3 tot 5 mei in Turijn (International Training Centre of the ILO (ITCILO)).

Onderwerpen die aansluiten bij het thema betreffen onder meer taaltechnologie voor het vertaalproces en voor de optimalisering van de efficiëntie in taaldiensten van internationale organisaties, schrijfsoftware, gebruik van neurale technologieën, big data en kunstmatige intelligentie bij vertalen en tolken, en terminologiebeheer voor computerondersteund vertalen en tolken.

Termos 2023: Terms and their Users

De relatie tussen termen en gebruikers kan men vanuit verschillende invalshoeken bestuderen. De derde editie van Termos in Wroclaw van 11 tot 13 mei onderscheidt een aantal mogelijke benaderingen volgens drie gebruikscontexten, te weten in de communicatie tussen vakdeskundigen, bij informatie-uitwisseling met leken, en in de praktijk van terminologiegerelateerde werkzaamheden.

In de eerste twee communicatiebereiken laten de onderwerpen zich volgens drie terugkerende rubrieken ordenen: gebruikers, taal en tekstuele omgeving.
Voor de professionele communicatie zijn dan respectievelijke voorbeelden van relevante onderzoeksvragen onder meer het gebruik van termen in functie van sociale, politieke en culturele omstandigheden. Onder de rubriek taal valt dan weer vooral onderzoek naar termen, hun creatiemechanismen en hun synchroon, eventueel interdisciplinair, of diachroon perspectief, terwijl onderzoek naar termen in het licht van gespecialiseerde vertaalopdrachten meer de tekstuele omgeving aan de orde stelt.

Een greep uit de vele onderzoeksmogelijkheden met betrekking tot lekencommunicatie zijn volgens dezelfde trits achtereenvolgens kennisoverdracht en receptie van termen door niet-deskundigen, de relatie tussen het algemene lexicon en terminologieën, en de rol van termen bij populariserende wetenschappelijke literatuur.

Het luik van de terminologiegerelateerde werkzaamheden tenslotte biedt ruimte voor reflectie over de fundamentele, klassieke taken zoals uitdagingen bij het onwikkelen van termenbanken en glossaria, de inzet van gespecialiseerde tekstcorpora en termdefiniëring.

Semmelweis Medical Linguistics Conference 2023

De Semmelweis Universiteit in Boedapest, genoemd naar de bekende Hongaarse arts en verloskundige Semmelweis (1818-1865), richt zich specifiek op medische vakgebieden. Onder haar ressorteren faculteiten zoals die van de geneeskunde, tandheelkunde, gezondheidswetenschappen, farmaceutische wetenschappen enz. Binnen deze medische sector is de hogeronderwijsinstelling bovendien toegerust met een departement voor talen met specifieke doeleinden. Deze afdeling staat onder meer in voor onderwijs in medisch taalgebruik in de verschillende disciplines, medische terminologie, communicatie in de zorg e.d. Over dit laatste thema organiseert het Department of Languages for Specific Purposes op 2 en 3 juni een conferentie onder het thema ‘Impact of Sociocultural Factors on Health Communication’. Een overzicht van de keynotelezingen waarin dit vakspecifiek taalgebruik wordt belicht met betrekking tot contextuele aspecten vindt u hier.

Language, Data and Knowledge 2023

De vierde tweejaarlijkse conferentie over taal, data en kennis, LDK 2023, wordt van 12 tot 15 september gehouden in Wenen. De onderwerpen van deze wetenschappelijke bijeenkomst vertonen een sterk taaltechnologische inslag en laten zich vooral rond drie kernthema’s ordenen. Taaldata worden er bestudeerd met betrekking tot hun verwerving en herkomst, interoperabiliteit en organisatie in portalen en infrastructuur, weergave of visualisering en onderhoud. Het onderzoeksgebied van semantische netwerken of netwerkstructuren voor kennisdata (‘knowledge graphs’) vervolgens steunt op de exploitatie van lexicale, terminologische en ontologische bronnen, kennisextractie en standaarden en technologieën voor het semantische web. De bouw en het gebruik van dergelijke netwerken op basis van taaldata in combinatie met andere datatypes vormt een tweede onderwerpsgebied. In het derde kernthema wordt de combinatie van taaldata en semantische netwerken gecombineerd belicht in praktische gebruikscasussen uit de industrie of uiteenlopende wetenschapsdomeinen zoals bijvoorbeeld biomedische toepassingen, geesteswetenschappen en sociale wetenschappen.

Tools en bronnen

ChatGPT

Twee tegengestelde emoties beheersen de huidige mediahype over ChatGPT (Chat Generative Pre-trained Transformer). Zowel voor de euforie als de bezorgdheid in de berichtgeving zijn valabele redenen aan te halen. Deze tekstgenerator is een taaltechnologisch product dat gebruik maakt van kunstmatige intelligentie om natuurlijke gesprekken met mensen te kunnen voeren die intussen ook al betrekking hadden op terminologische toepassing.

Hoewel meer techgiganten aan dergelijke tekstrobots werken, is ontwikkelaar OpenAI erin geslaagd om de publieke aandacht in sterke mate te richten op het eigen product ChatGPT, ongetwijfeld mede door de handige strategie om het in de aanvangsfase gratis open te stellen voor het publiek. Een te betalen versie, ChatGPT Plus, is daarnaast al beschikbaar.

Intussen oogst de KI-applicatie heel wat lof. Geprezen worden onder meer het vermogen tot natuurlijke conversatie en tekstcreatie van zeer verschillende aard, een corrigerend vermogen om antwoorden bij te stellen in reactie op hints van de menselijke gebruiker, code te schrijven in programmeertalen enz. Het programma is zelfs onderworpen aan examenvragen die het met succes oploste en zou eveneens behoorlijk scoren als tool voor machinevertaling. Om dit alles mogelijk te maken werd het systeem getraind met een enorme hoeveelheid tekstmateriaal en intensieve verbetersessies met gecontroleerd materiaal.

Privacy & papegaaien
Weerklinkt vaak waardering voor de opvallende prestaties, dan is de toonzetting in andere berichten daarentegen bezorgd of zelfs ronduit negatief. Aanleiding daarvoor zijn onder meer het risico op plagiaat, en op privacy-inbreuk wanneer gegevens verspreid raken in opdrachten die gebruikers aan het systeem geven, zoals samen te vatten of te vertalen passages. Bezorgdheid bestaat ook voor de mogelijk negatieve invloed op het schrijfvermogen en de kritische zin van de menselijke gebruiker, zeker in een opleidingscontext. Hier vormt verder fraude bij het schrijven van papers een risico, zoals blijkt uit eveneens bij ons al gesignaleerd onderzoek. Sommige onderwijsinstellingen zijn daarom overgegaan tot maatregelen die het gebruik van deze taalrobot beperken of verbieden. Anderen drukken reserves uit om het feit dat de taalrobot niet werkelijk denkt en niet tot creatieve, nieuwe inzichten in staat is. De taalrobot werkt nog in functie van trainingsmateriaal en produceert overeenkomstig data en zelfs vooroordelen. Sommigen kenschetsen de werkwijze bijgevolg als die van ‘stochastische papegaaien’. Een ontwikkeling om dergelijke systemen toegang te bieden tot actuele gegevens op het internet houdt evenzeer risico’s in omdat afhankelijkheid blijft bestaan van veel ongeverifieerde informatie. De technologie is zeker nog niet perfect en vooralsnog in staat om zelfs verzonnen gegevens te genereren, een probleem dat bekend staat als ‘hallucineren’ van het systeem. Het werd recenter nog geïllustreerd door een terminoloog wiens vraag naar een literatuurlijst voor terminologiebeheer resulteerde in een reeks fictieve werken, waaronder een “publicatie” van de vraagsteller zelf. Overigens betreft dit een probleem dat ook de OpenAI-website expliciet erkent: ‘ChatGPT sometimes writes plausible-sounding but incorrect or nonsensical answers’. Een nieuwe versie van het onderliggende KI-systeem, GPT-4, beoogt alweer verbetering en uitbreiding.

Ondanks de behoefte aan verdere optimalisering wordt hier een ontwikkeling ingezet die wellicht beklijft, zeker nu krachten als Google en Microsoft met zoekmachine Bing het concurrentiële strijdperk hebben betreden. De combinatie van taaltechnologie en kunstmatige intelligentie raakt immers direct aan de techniek van digitale zoekacties en daarmee aan de core business van beide giganten. De inzet heeft onder meer betrekking op de omslag van de conventionele zoekopdrachten zoals die van Google met een aanbod van zelf te beoordelen treffers, naar de categorie van conversationele zoekacties zoals bij ChatGPT.

Verkenning
De huidige periode dient zich blijkbaar vooral aan als een verkenningsfase waarin onzekerheden en kritische vragen afwisselen met voorzichtige pogingen om nieuwe mogelijkheden te toetsen. Dat geldt onder meer voor de hiervoor al genoemde onderwijswereld waar, naast oprecht bedoelde bezorgdheid of afwijzing, eveneens stemmen opgaan om de nieuwe technologie te integreren in leerprocessen, zelfs al in de vorm van mogelijke richtlijnen op het niveau van de middelbare school. In deze tentatieve fase is ook al een zekere dynamiek merkbaar gerelateerd aan de wereld van de terminologie. Illustratief is bijvoorbeeld de opdrachtenreeks die tot ChatGPT werd gericht op een site over kennismanagement en die vragen impliceerde van het type: ‘geef het semantische veld van de nucleaire industrie’, ‘geef de belangrijkste sleutelwoorden uit dit domein’, ‘geef synoniemen voor term x’ enz. Terminologische toepassing in de studiepraktijk van het hoger onderwijs blijkt ook uit mededelingen van studenten. Sommigen geven aan dat ze definities van vakterminologie opzoeken via ChatGPT om scrollen door artikelen en advertenties via gewone zoekmachines te vermijden. De ontbrekende controle op onjuistheden wordt echter als een gebrek ervaren. In eigen taalgebied voert kennisplatform Ensie een experiment uit om de mogelijkheden van het systeem voor een computergegenereerd encyclopedisch werk te testen: AI woordenboek ChatGPT (2023). De inleidende tekst op de webpagina vermeldt de relatieve betrouwbaarheid van de termbeschrijvingen en onderscheidt de inhoud visueel van de overige termverzamelingen met een roboticoon. Van Ensie ontvingen we de redactionele mededeling dat via Google Trends dagelijks de belangrijkste woorden worden geïnventariseerd waarop de afgelopen 24 uur is gezocht in de zoekmachine. Deze woorden worden automatisch (GPT3 API) en handmatig (GPT3.5) bij OpenAI ingevoerd middels een geformuleerde Prompt (actie/commando) en via het Ensie-dashboard dagelijks geüpload naar de website. Er vindt wel nog een minieme eindredactie plaats voor het geval het GPT-systeem gaat hallucineren.

De nodige reflectie over toepassingen van taaltechnologie en conversatiemachines laat zich verder ook al signaleren in de gezondheidszorg. Daar zien sommigen potentiële mogelijkheden mits scherpstelling op specifieke medische databases en medische terminologie, onder meer op het vlak van patiëntencommunicatie en vertaling, structurering en samenvatting van informatie. Al deze ontwikkelingen gelden als veelbelovend maar bevestigen naar verwachting terzelfdertijd de noodzaak van door menselijke deskundigen gevalideerde termverzamelingen.

Thesaurus Zorg en Welzijn

De Thesaurus Zorg en Welzijn (TZW) is eind 2022 overgegaan naar Nictiz, de kennisorganisatie voor digitale informatievoorziening in de zorg. Via de website van deze organisatie is deze thesaurus met ruim 50.000 termen nu vrij online raadpleegbaar en ook zijn TZW-bestanden zonder licentiekosten beschikbaar. Voor de Nederlandstalige zorgterminologie heeft zich daarmee een gunstige evolutie voltrokken die zowel een grotere inhoudelijke concentratie binnen dezelfde zoekomgeving mogelijk maakt, als de koppeling van gegevens. Nictiz ontwikkelt immers de Nederlandse versie van het internationale medische terminologiestelsel SNOMED, terwijl de TZW onder meer het hele zorgdomein en het sociaal domein bestrijkt.

De TZW omvat daarnaast eveneens allerlei domeinen die met andere aspecten van het leven en van de maatschappij te maken hebben. Terminologische zoekacties zijn ook zinvol voor termen uit o.a. de domeinen onderwijs, wonen, vrije tijd, economie, sociologie en wetenschap. De verzameling termen is in de loop van de 30 jaar historie gegroeid en laat zich mede verklaren uit wat ook nodig was voor afnemers van de TZW. De TZW is ooit ontstaan doordat er een trefwoordenregister moest komen voor het boek de Grote Almanak (destijds van het vroegere Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn (NIZW) en nu nog van Stimulansz, waar de TZW de afgelopen jaren was ondergebracht). Dat boek, bestemd voor professionals in de sociale sector, behandelt sociaal-juridische regelingen en voorzieningen. Vandaar dat er vanaf het begin ook al termen uit veel domeinen zijn opgenomen, zoals belastingen of huren. De kern van de TZW bestaat echter uit termen die een relatie hebben met het zorgdomein of met het sociaal domein (Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo), werk en inkomen, participatie, jeugdhulp). En die relaties reiken vaak ook wat verder dan alleen de "echte" zorgtermen.

Links met SNOMED
Wat de specifieke zorgtermen betreft, zijn er bij veel ziekten, behandelingen en onderzoeken links gelegd met concepten uit SNOMED door de ID van SNOMED-concepten bij de matchende TZW-termen op te nemen in een apart veld. Dat veld wordt nog niet op de website getoond, maar toevoeging in de toekomst is mogelijk. Door de mapping met SNOMED kunnen toepassingen gebruik maken van synoniemen of definities uit de TZW om SNOMED-concepten mee uit te leggen, bijvoorbeeld in een patiëntenportaal of persoonlijke gezondheidsomgeving.

De TZW is een klassieke thesaurus en kent daardoor drie typen relaties: hiërarchische relaties (BT-NT voor broader term/narrower term), synoniemrelaties (USE en Used For voor ‘gebruik’ en ‘gebruikt voor’) en een algemene associatieve relatie: een relatie tussen twee concepten die niet hiërarchisch is en ook geen synonymie, maar op enige wijze thematisch. Die relatie wordt weergegeven met RT, related term. Een voorbeeld is de RT tussen diabetes en insuline. De relatie wordt niet nader gespecificeerd, zoals je bijvoorbeeld zou kunnen zeggen tussen ziekte en ziekteverwekker. Specificatie van associatieve relaties zou leiden naar een ontologie. Men moet de hiërarchieën van de TZW en van SNOMED ook als verschillende, losstaande terminologiestelsels beschouwen. SNOMED bevat veel meer details en veel meer specifieke concepten dan de TZW. Er zullen dus bijvoorbeeld vaak veel meer nauwere termen van bepaalde aandoeningen zijn.

Om een overzicht van begrippen te krijgen kan men een term opzoeken waarin men geïnteresseerd is en vandaaruit verder kijken via de gerelateerde termen. Doorklikmogelijkheden zijn voorzien. Alleen vanuit een synoniem kan men altijd alleen naar de bijbehorende voorkeursterm. Een andere zoekwijze om een overzicht te krijgen van de inhoud is door op de startpagina te kiezen voor de link ‘Rubrieken-overzicht’. Deze link leidt tot het overzicht van de beschikbare thema’s. Ook bij een term trouwens is het mogelijk om RUB (rubriek, thema) aan te klikken, waarna men alle termen te zien krijgt die daarin vallen; dat kunnen er wel veel zijn per thema.

Indien organisaties geïnteresseerd zijn in bestanden van de TZW, bijvoorbeeld om in een zoekmachine te gebruiken, dan is het mogelijk contact op te nemen via het Contactformulier TZW.

Loterre

De huidige evolutie op het vlak van terminologiebestanden kenmerkt zich door een streven naar compatibiliteit en publieke raadpleegbaarheid van gegevens. FedTerm (Federated eTranslation TermBank Network) is zo’n project dat als doel heeft organisaties en instellingen de mogelijkheid te geven om termenbanken te linken aan een centraal terminologieknooppunt. Een soortgelijke gedachte aan clustering en publieke toegankelijkheid van terminologiegegevens vormt de grondslag voor Loterre, acroniem voor Linked open terminology resources, in 2018 opgericht door de Franse instelling Inist (Institut de l'information scientifique et technique). Deze ondersteuningseenheid voor het Centre national de la recherche scientifique (CNRS) stelt via haar website meertalige termenbanken uit verschillende vakgebieden ter beschikking op basis van internationale webstandaarden en open toegankelijkheid van data. Niet alleen Inist maar ook andere producenten van terminologiebronnen kunnen onder voorwaarden gebruik maken van de diensten via Loterre. De termverzamelingen zijn eentalig Frans of Engels, dan wel meertalig mits Frans of Engels inbegrepen zijn. De vakdomeinen hebben zowel betrekking op uiteenlopende bètarichtingen als geesteswetenschappen en sociale wetenschappen. Voor wie vaak in het Frans of Engels werkt, zijn vele zoekacties en soms thesaurustaxonomieën beschikbaar. Indirect zijn de termenbanken relevant als inspiratiebron en toetsmogelijkheid voor Nederlandstalige termenbestanden over tal van onderwerpen zoals fysica, linguïstiek, medische onderwerpen waaronder COVID-19, de MeSH-thesaurus enz. Verder zijn technische mogelijkheden voorzien om termen te aligneren of teksten te annoteren met een van de terminologieën van het Loterre-portaal.

Bericht van NL-Term

Terminologie: Domeinverlies en -winst. Internationaal Congres. Brussel, 20-21 april 2023.

Het eerder al in deze nieuwsbrief aangekondigde congres over Domeinverlies en -winst krijgt uitgebreide belangstelling, met als gevolg dat alle beschikbare plaatsen voor deelname ter plaatse al zijn geboekt. Het blijft wel nog mogelijk om aan te melden voor online deelname. De uiterste datum hiervoor is 13 april.

Het thema is in Vlaanderen weer actueel geworden door de recente controverse rond Engelstalige opleidingen aan de Vlaamse universiteiten. Maar ook buiten het hoger onderwijs zijn er al tal van thema’s waarvoor we in onze eigen talen Engelse termen gebruiken. Hoe onvermijdelijk is dat alles en hoe erg is het? Zijn er ook voorbeelden van talen die op systematische wijze “eigen” termen introduceren en oogsten zij daarbij succes? Met andere woorden: hoe erg is het gesteld met “domeinverlies” en bestaat er een succesformule voor “domeinwinst”? 

Een veertigtal sprekers delen hieromtrent hun mening op het congres in Brussel. Naast theoretische inzichten komen ook heel wat praktijkvoorbeelden aan bod uit een indrukwekkende reeks talen: Frans, Duits, Spaans, Italiaans, Baskisch, Iers, IJslands, Noors, Mongools, Maltees, Georgisch - en heel eventjes ook Nederlands. 

Het congres wordt georganiseerd door de Stichting NL-Term, samen met het INT, EAFT en Infoterm. Er is ook samenwerking met de vertaaldienst van de Raad van de Europese Unie. De Nederlandse Taalunie is, als subsidiërende instantie van NL-Term, een belangrijke sponsor.

Details over het congres vind je op https://www.domainlossandgain2023.eu.

Agenda

• 20 - 21 april 2023, Brussel (België) en online: Terminology: Domain Loss and Gain
• 3 - 5 mei 2023, Turijn (Italië) en online: JIAMCATT
• 11 - 13 mei, Wroclaw (Polen): TERMOS 2023: Terms and their Users
• 30 mei - 2 juni 2023, Le Bourget du Lac (Frankrijk) en online: TOTh
• 2 - 3 juni 2023, Boedapest (Hongarije) en online: Semmelweis Medical Linguistics Conference 2023
• 29 - 30 juni 2023, Lissabon (Portugal): Multilingual Digital Terminology today
• 4 - 8 september, Granada (Spanje): LexiCon, International Terminology Summer School
• 12 - 15 september 2023, Wenen (Oostenrijk): Language, Data and Knowledge 2023