Omdenkverhaal: Vastdenken door te belonen

Als je wilt leren omdenken, is het heel belangrijk om te weten wat het tegenovergestelde is. We noemen dat vastdenken. In je poging een probleem op te lossen van een probleem een ramp maken. De crux van vastdenken zit hem vooral in het eerste deel van de definitie: ‘in je poging het probleem op te lossen’. Tragisch genoeg zijn nogal eens niet de problemen het probleem, maar onze goedbedoelde pogingen die problemen op te lossen.
Denk bijvoorbeeld aan met een kluwen visdraad uit de war proberen te halen en daardoor de kluwen alleen maar groter maken. Of als baas je mensen verplichten dat ze je tegenspreken. Of als legers de vijandelijke troepen opdragen het land vrijwillig te verlaten. Vastdenken komt ook veelvuldig voor in de relationele sfeer. Willen dat je kind spontaan zijn huiswerk gaat maken, bijvoorbeeld. Vastdenken kan overigens ook prima in je eentje. Daar heb je anderen niet voor nodig. Denk aan jezelf de opdracht geven zo snel mogelijk in slaap te vallen. Niet echt slaapbevorderend. Of niet zenuwachtig mogen zijn voor een lezing. Geeft erg veel stress, zo’n opdracht.
Helen Stadler stuurde ons een prachtig voorbeeld over hoe zij een probleem volledig vast wist te denken door het toepassen van belonen.

Tijdens het hardlopen neem ik onze hond het liefste met me mee. Gezellig. Samen rennen. In het begin was dat geen probleem, het grootste deel van de tocht bleef ze bij me in de buurt, maar na een tijdje gebeurde het steeds vaker dat ze uit het zicht verdween en ondanks roepen langer wegbleef. Als je aan het hardlopen bent, is dat natuurlijk vervelend. Ik besloot dan ook wat lekkers voor haar mee te nemen. Wie weet zou ze daardoor sneller naar me toe zou komen als ik haar zou roepen. En ja hoor, groot succes. De truc werkte. Tenminste, op korte termijn.
In het begin werkte de beloning prima. Nadat Hond begreep wat de regels van het spel waren, hoefde ik haar maar te roepen of, hupla, ze kwam er kwispelend aangerend. Mjammie. Lekkers. Alleen, na een paar keer begon het me op te vallen dat Hond steeds vaker verdween. Ze kwam wel meteen aangerend als ik haar riep, maar toch, ik wilde haar natuurlijk in het zicht houden in verband met mogelijke overlast of gevaar. Irritant.
Ik overwoog dan ook serieus haar in het vervolg thuis te laten. Totdat ik op een dag, bij toeval, in de gaten kreeg wat er eigenlijk aan de hand was. Op een dag liep ik in een open park. Hond bleef dit keer wél in de buurt, sterker nog, zij liep iets voor me uit, stond plotseling stil, draaide zich om en keek me op een typische manier aan. Ik rende haar voorbij, me onderwijl afvragend wat er in haar om zou gaan. Een kleine 50 meter verder keek ik om waar ze bleef. Ze had echter geen stap gezet. Ze stond me nog steeds, als een standbeeld, met dezelfde verwachtingsvolle blik aan te kijken. Ik snapte er niets van. Waar was ze mee bezig?!
Terwijl de afstand tussen ons beiden steeds groter werd, begon me plotseling iets te dagen. Ze wilde natuurlijk haar beloning. En het park was hier zo groot, dat ik nu voor het eerst kon zien, dat ze keurig bleef wachten tot ik haar zou roepen. Alle andere keren had ze waarschijnlijk ook braaf staan wachten, alleen had ik haar al die keren niet kunnen zien. Zou dat echt het geval zijn? Zou ze bewust van me wegblijven, tot ik haar zou roepen? Ik testte mijn vooronderstelling, riep haar en jawel hoor, precies wat ik verwachtte gebeurde: als een hardloper die uit de startblokken schiet rende ze mijn kant op, op weg naar de worst, haar beloning.
Pas nu begreep ik wat ik al die tijd onbewust had gedaan. Het was een typisch voorbeeld van vastdenken: mijn ‘oplossing’ maakte het probleem alleen maar groter. In mijn poging Hond te trainen bij me te blijven, had ik haar in feite getraind afstand te nemen. Logisch. Ik had niet het blijven, maar het komen beloond. En haar dus geleerd wég te gaan. Fascinerend.
Zou dit ook betekenen dat Hond onbewust aan het omdenken was? Hmmm. Ik weet het niet. Slim is ze in ieder geval wel.

Wat er in het voorbeeld van Helen aan de hand is, noemen we ‘compenserende feedback’. We denken dat we iets oplossen. Op korte termijn is dat ook zo. Maar op langere termijn komt het probleem terug. Zal je kind leren banden te plakken als jij voortdurend zijn banden blijft plakken? De kans is groot dat je je kind het tegenovergestelde leert: als ik een probleem heb, lost papa of mama dat wel op. Het gevolg is een vorm van aangeleerde hulpeloosheid. Hoe meer wij helpen, des te groter het probleem.
Compenserende feedback kan tragische gevolgen hebben. Zo volgde Zweeds ambulancepersoneel slipcursussen om ongelukken in de winter te voorkomen. Goede zaak, zou je denken. De cursussen hadden helaas het tegenovergestelde effect. Degenen die een cursus gevolgd hadden maakten – zelfverzekerd als zij nu waren – niet minder, maar juist meer ongelukken.

Welke conclusie kunnen we trekken uit het risico dat we door vast te denken het probleem groter maken? Dat we dus altijd eerst moeten onderzoeken of we niet moeten stoppen met oplossen. Onze oplossing zou weleens deel van het probleem kunnen zijn. Soms is stoppen met oplossen zelfs voldoende om het probleem te laten verdwijnen. Zo was er een tweedejaars-vmbo-klas waarbij de docenten en leerlingen in een negatieve spiraal van steeds harder straffen en steeds recalcitranter gedrag beland waren. Totdat een van de docenten erachter kwam dat de leerlingen lijstjes bijhielden van wie het meest gestraft werd. Daar waar de docenten een maatregel als straf bedoelden, ervaarden de leerlingen dit als een trofee, een beloning. Elke straf meer was dus extra olie op het vuur. Toen de docenten dit patroon eenmaal in de gaten hadden, besloten ze collectief niet meer te straffen. Binnen de kortste keren doofde het vervelende gedrag grotendeels uit. Niet door het probleem op te lossen, maar door te stoppen met oplossen.

Dit boek biedt een instrument om met elk probleem - van de dagelijkse ergernissen tot de grote tragedies van het leven - om te gaan. Het is een handleiding waarmee je een probleem kunt laten verdwijnen of (in sommige gevallen) kunt omdenken. Stap voor stap laat het zien hoe je elk probleem op een constructieve manier kunt aanpakken.

Iedere zondag ontvang je een Omdenkverhaal in jouw inbox. Kom je zelf zo'n verhaal tegen? Bijvoorbeeld in de krant, op je werk, thuis of online. Of heb je zelf iets omgedacht dat perfect past tussen alle Omdenkverhalen op onze website? Laat het ons dan vooral weten, want we zijn altijd op zoek naar fraaie voorbeelden. Mail jouw verhaal of tip naar contact@omdenken.nl. Dank je wel.